پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی /آیا کشتار گسترده یهودیان بنی‌قریظه واقعیت دارد؟

مصطفی صادقی پاسخ داد: آیا کشتار گسترده یهودیان بنی‌قریظه واقعیت دارد؟ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: برخی مورخان درباره کشته شدن هفتصد تا نهصد تن از یهودیان تشکیک کرده‌اند و از جمله سید جعفر شهیدی گفته‌اند که این‌کار با سیره رسول خدا سازگار نیست اما آیات قرآن به صورت کلی این موضوع را نفی نمی‌کنند که تعدادی از آنها کشته شدند چون بحران سختی را در مدینه برای مسلمانان ایجاد کرده بودند. به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به نقل از خبرنگار ایکنا، نشست «یهود در قرآن» در روز دوشنبه ۲۹ فروردین‌‌ماه با ارائه حجت الاسلام والمسلمین مصطفی صادقی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. در ادامه سخنان وی را می‌خوانید:

بحث یهود در قرآن بسیار گسترده است و حتی تاریخ انبیای بنی اسرائیل نیز در قرآن ذکر شده است از این جهت بهتر است در این جلسه به موضوع یهودِ عصر پیامبر اسلام(ص) در قرآن بپردازیم. آیات زیادی درباره اهل کتاب در قرآن وجود دارد که بخش قابل توجه آنها درباره یهودیان است و علت نیز مشخص است چون آنها در یثرب و شمال مدینه حضور داشتند و با پیامبر اسلام(ص) در ارتباط و تعامل بودند اما بنده مخصوصاً در اینجا به آیاتی که مربوط به غزوات و برخوردهای نظامی پیامبر با یهودیان است می‌پردازم.
اهمیت تطبیق روایات با قرآن
لازم به اشاره است که در حدیث آمده که روایات را با قرآن تطبیق دهید و اگر تطبیق نداشت آن را کنار بگذارید. مثلاً درباره روایتی که در زمینه بستن چاه‌های بدر به روی مشرکان وجود دارد با دقت در آیه ۱۱ سوره انفال مشخص می‌شود که ظاهراً چنین نیست و آیه تصریح دارد که آب در دست مسلمانان نبوده که آنان چاه‌های بدر را بسته باشند. موضوع دیگر اینکه گاهی بین مفسران و مورخان هم اختلاف است که آیات در چه زمینه‌ای نازل شده و شأن نزول آنها چیست.
در آیه ۲۷ سوره انفال آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، زنهار (در کار دین) با خدا و رسول و در امانتهای خود با یکدیگر خیانت مکنید در صورتی که می‌دانید» آیه ناظر به خیانتی است که انجام شده است. آیه دیگر ۱۰۲ سوره توبه است که خداوند فرموده است: «وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ و بعضی دیگر از آنها به گناهان خود اعتراف کردند که عمل صالح و فعل قبیح هر دو به جای آوردند، امید باشد که خداوند توبه آنان بپذیرد که البته خدا بسیار آمرزنده و مهربان است» مفسران می‌گویند این آیات و مخصوصاً آیه اول درباره ابولبابه است که در جریان غزوه بنی قریظه به عنوان امین و مشاور یهودیان داخل آنها شد و مطلبی گفت که نباید می‌گفت و در واقع آنچه پیامبر در نظر داشت را لو داد و البته از اینکار خودش نیز پشیمان شد اما برخی نیز گفته‌اند درباره یکی از کسانی است که یکی از غزوات پیامبر را به مشرکان مکه اطلاع داد. درباره آیه دوم نیز گفته شده درباره توبه کنندگان جنگ تبوک است. بنابراین باید هم اصل تطبیق آیات با مباحث تاریخی را در نظر بگیریم همانگونه که حدیث را با قرآن مقایسه می‌کنیم و هم اینکه توجه داشته باشیم ممکن است شأن نزول‌های مختلفی برای آیات بیان شود و بین مورخان و مفسران و حتی بین خود مفسران در این زمینه اختلاف وجود داشته باشد.
دلایل نبرد پیامبر(ص) با یهود بنی قینقاع
درباره غزوات پیامبر با یهود آیات زیادی وجود دارد و مخصوصاً درباره غزوه بنی قریظه کتاب‌های زیادی نوشته شده است. اولین غزوه‌ای که بین پیامبر و یهودیان رخ داد با قبیله بنی قینقاع بود. وقتی پیامبر بعد از بعثت به یثرت هجرت کردند سه گروه مشهور یهودی شامل بنی قینقاع، بنی نضیر و بنی قریظه وجود دارند که در گوشه یثرب زندگی می‌کردند و موقعیت اقتصادی و حتی فرهنگی خوبی داشتند. پیامبر(ص) ابتدا با آنها پیمان منعقد کرد که با مسلمانان کاری نداشته و مسلمانان هم با آنها کاری نداشته باشند اما اگر پیمان شکستند پیامبر می‌تواند با آنها برخورد و حتی از یثرب بیرون کند.
آیات ۵۵ تا ۵۸ سوره سوره انفال مربوط به همین موضوع یعنی غزوه‌ای است که با بنی قینقاع داشتند. در این آیات آمده است: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَىٰ سَوَاءٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ؛ بدترین جانوران نزد خدا آنان هستند که کافر شدند و ابدا ایمان نخواهند آورد. کسانی از آنان که با آنان عهد بستی (مانند یهود بنی قریظه) آن‌گاه عهد خود را در هر مرتبه می‌شکنند و راه تقوا نپیمایند. پس چون بر آنان دست یابی چندان به تهدید و مجازات آنان پرداز که پیروانشان را پراکنده سازی، باشد که متذکر شوند. و چنانچه از خیانتکاری گروهی (از معاهدین خود) سخت می‌ترسی در این صورت تو نیز با حفظ عدل و درستی، عهد آنها را نقض کن، که خدا خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» روشن است که اینها عهد شکنی می‌کردند و اساساً یکی از خصوصیات یهودیان در زمان پیامبر و قبل از آن همین پیمان شکنی بوده است.
آیات مربوط به بنی‌ نضیر و بنی‌قریظه
آیات مربوط به بنی نضیر و غزوه بنی قریظه بیشتر است و اکثر آیات سوره حشر مربوط به همین مسئله است لذا ابن عباس به این سوره لقب سوره بنی نضیر داده است. روشن است که اینها دومین گروهی بودند که پیمان شکنی کردند و پیامبر هم آنها را مدتی در قلعه‌هایشان محاصره کرد تا نهایتاً به این نتیجه رسیدند که کوچ کرده و از مدینه بروند. در آیه دوم سوره حشر آمده است: «هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ۚ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا ۖ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا ۖ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ ۚ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ؛ اوست خدایی که کافران اهل کتاب را یعنی یهود بنی نضیر را که به مکر، قصد قتل پیغمبر کردند برای اولین بار همگی را از دیارشان بیرون کرد و هرگز شما مسلمین گمان نمی‌کردید که آنها از دیار خود بیرون روند و آنها هم حصارهای محکم خود را نگهبان خود از قهر و انتقام خدا می‌پنداشتند تا آنکه عذاب خدا از آنجا که گمان نمی‌بردند بدانها فرا رسید و در دلشان از سپاه اسلام ترس افکند تا به دست خود و به دست مؤمنان خانه‌هاشان را ویران می‌کردند، پس ای هوشیاران عالم پند و عبرت گیرید.» سه گونه تفسیر از «لِأَوَّلِ الْحَشْرِ» شده است. اولین حشر در معنای ظاهری اولین خیانت است اما اولین مورد از خیانت‌ها متعلق به بنی نضیر است. همچنین گفته شده به معنای اولین کوچ یهودیان است. تفسیر دیگر که راغب اصفهانی داشته و به نظر می‌رسد درست‌تر باشد اولین اجتماع یهودیان برای جنگ است. در آیه پنجم سوره حشر نیز آمده است: «مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَىٰ أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيُخْزِيَ الْفَاسِقِينَ؛ آنچه از درختان خرما را (که در دیار بنی نضیر) بریدید و آنچه را بر پا گذاشتید همه به امر خدا و صلاح اسلام و برای خواری و سرکوبی جهودان فاسق نابکار بود» در اینجا به امر الهی چند مورد از درختان بنی‌نضیر را بریدند هرچند قبلاً در اسلام گفته شده که با درختان کاری نداشته باشید اما در اینجا برای تسلیم شدن آنان ضروری بود.
درباره بنی قریظه هم باید گفت که در آیات مختلفی از قرآن از جمله در سوره احزاب به این موضوع اشاره شده. در آیه ۲۶ سوره احزاب آمده «وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا؛ و آن گروه اهل کتاب از یهودان را که پشتیبان و کمک مشرکان بودند خدا از حصار و سنگرهاشان فرود آورد و در دلشان از شما مسلمین ترس افکند تا آنکه گروهی از آنها را به قتل رسانیده و گروهی را اسیر می‌کردید» خداوند گروه سوم یهودیان را از دژهای محکمشان بیرون آورد و در دل آنها رعب ایجاد کرد. برخی مورخان گفته‌اند حکم و قضاوتی که سعد بن معاذ با پیشنهاد خود اینها انجام داد و آنها پذیرفتند این بود که اینها کشته شده و زن و فرزند آنها اسیر شوند اما برخی مورخان درباره کشته شدن هفتصد تا نهصد تن از یهودیان تشکیک کرده‌اند و از جمله سید جعفر شهیدی گفته‌اند که این‌کار با سیره رسول خدا سازگار نیست اما آیات قرآن به صورت کلی این موضوع را نفی نمی‌کنند که تعدادی از آنها کشته شدند چون بحران سختی را در مدینه برای مسلمانان ایجاد کرده بودند. در اینجا به آیاتی که درباره این سه غزوه وجود دارد اشاره شد هرچند که آیات بسیار زیاد دیگری در قرآن درباره یهودیان وجود دارد.